Ενοχές & καρκίνος
Οι ενοχές είναι ένα από τα περίεργα αισθήματα που εμφανίζονται σε διάφορα πρόσωπα που εμπλέκονται, με οποιαδήποτε ιδιότητα, με το νόσημα καρκίνος. Πρόκειται για αίσθημα που βιώνεται από όλους, αν και από καθέναν για διαφορετικούς λόγους.
Με τη λέξη ενοχή θέλουμε να δηλώσουμε το δυσάρεστο συναίσθημα που βιώνει όποιος έχει συνείδηση ότι έχει διαπράξει κάτι κακό.
Το κακό μπορεί να οφείλεται σε κάτι που κάναμε ή σε κάτι που παραλείψαμε να κάνουμε, καθένα από τα οποία έχει αρνητική επίδραση είτε σε εμάς προσωπικά, είτε σε κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο.
Ενοχές για την παθογένεια
Συχνά είναι τα αισθήματα ενοχής στους ίδιους τους ασθενής. Όλοι γνωρίζουμε λ.χ. ότι το κάπνισμα συνδυάζεται με την ανάπτυξη καρκίνου του πνεύμονα, του λάρυγγα, της κύστης και άλλων οργάνων. Δεν νομίζω ότι υπάρχει σήμερα κάποιος που δεν γνωρίζει τη συνάρτηση του καπνίσματος τουλάχιστον με τον καρκίνο του πνεύμονα.
Στα πολλά συμπτώματα και τα άλλα προβλήματα που προκαλεί η νόσος περιλαμβάνονται και τα αισθήματα ενοχής, που επιβαρύνουν την ούτως ή άλλως κακή ψυχολογική κατάσταση του αρρώστου. Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα για τον άρρωστο, όταν δίνεται έμφαση απο την πλευρά των γιατρών σε ερωτήσεις σχετιζόμενες με τη συνήθεια του καπνίσματος. Ήδη στην κατάσταση του διαγνωσμένου προχωρημένου καρκίνου αυτό έχει πια πολύ μικρή αξία.
Γι’ αυτό, αντί να καταθλίβουν τον άρρωστο σχετικά με το ζήτημα αυτό, μάλλον θα πρέπει οι γιατροί να απευθυνθούν στους υγιείς συγγενείς του, καθώς μόνο σε μια τέτοια περίπτωση η διακοπή του καπνίσματος θα μπορούσε να αποβεί ωφέλιμη. Βεβαίως και στον ασθενή συχνά είναι χρήσιμο, για άλλα στοιχεία του νοσολογικού φάσματος, να διακόπτεται η συνήθεια του καπνίσματος. Δεν είναι όμως σκόπιμο, να δημιουργούνται πρόσθετες ενοχές με ερωτήσεις ή τυχόν σχόλια, από πλευράς των γιατρών.
Ανάλογα είναι τα πράγματα, προκειμένου περί γυναικών με καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Η παλιά γνώση της επιδημιολογίας του νοσήματος, έχει σήμερα κατανοηθεί και αιτιολογικά. Η πρώιμη έναρξη των σεξουαλικών σχέσεων, ο μεγάλος αριθμός επαφών, η συχνή αλλαγή ερωτικού συντρόφου κ.α. αυξάνουν την πιθανότητα για μόλυνση με ιούς της ομάδας του θηλώματος του ανθρώπου (HPV - Human Papilloma Virus), ορισμένα στελέχη των οποίων είναι καρκινογόνα και ενοχοποιούνται για την παθογένεση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας.
Η καταγραφή του συγκεκριμένου τρόπου ζωής μπορεί να γίνεται, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται στον επαγγελματία υγείας να υπερτονίζει αυτά τα στοιχεία και κυρίως δεν του επιτρέπεται να ηθικολογεί. Μια τέτοια πρακτική θα χειροτέρευε την κατάσταση των γυναικών, προσθέτοντας τύψεις, αίσθηση «θεϊκής τιμωρίας», χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτομομφή.
Συχνά είναι τα αισθήματα ενοχής και σε παιδιά με καρκίνο του όρχεως. Υπάρχει ακόμα ως τις μέρες μας, αν και σε μειούμενα ευτυχώς ποσοστά, αίσθημα ενοχής μεταξύ των εφήβων, κυρίως επειδή συμπίπτει με την έναρξη της ερωτικής τους ζωής. Αντιμετωπίζοντας το δίλημμα και την ψυχοσύγκρουση μεταξύ της ικανοποίησης και της απαγόρευσης, φορτώνονται ενοχές για «αμαρτίες» και για «θεϊκή τιμωρία», βιώνουν την αυτοϋποτίμηση και την απαξίωση.
Στην περίπτωση της έκφρασης τέτοιων σκέψεων (και είναι συχνή στις περιπτώσεις καλής επικοινωνίας και σχέσης γιατρού-αρρώστου), ο γιατρός ή κάθε άλλος επαγγελματίας υγείας, οφείλει να επεξηγήσει την έλλειψη οποιασδήποτε σχετικής σύνδεσης των δύο παραμέτρων.
Επειδή δε ο καρκίνος των όρχεων είναι νόσημα ιάσιμο, ίσως σε κάποια φάση να απαιτηθεί και η συμβουλή επαγγελματιών ψυχικής υγείας, ώστε να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί από τη νόσο, τους σύνθετους (και οδυνηρούς) θεραπευτικούς χειρισμούς και τις ενοχές.
Μερικές φορές, κυρίως τα άτομα με αυστηρό υπερεγώ και αυξημένο θρησκευτικό συναίσθημα ή άλλα άτομα θρησκόληπτα ή απλοϊκά ή προληπτικά, συνδέουν τη νόσο τους με «θεϊκή τιμωρία», είτε για πράγματα που έκαναν, είτε για παραλείψεις τους και ασχέτως αν αυτά είναι υποθετικά η πραγματικά.
Άλλα άτομα, ευτυχώς ολοένα και λιγότερα, αντιμετωπίζουν την εκδήλωση κάποιου τύπου καρκίνου ως αποτέλεσμα μαγικών τελετών εις βάρος τους. Στις περιπτώσεις αυτές, εκτός από τους θεράποντες και τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, σημαντική επίδραση μπορεί να ασκήσει ο φωτισμένος θρησκευτικός λειτουργός.
Ενοχές για καθυστερημένη διάγνωση
Εκτός από ενοχές για ευθύνη στην παθογένεση του καρκίνου, συχνά το αίσθημα αυτό πυροδοτείται από τη γνώση της καθυστερημένης προσέλευσης στο γιατρό ή το νοσοκομείο για την πραγματοποίηση των διαγνωστικών χειρισμών.
Συχνά, άτομα που αναπτύσσουν καρκίνο του πνεύμονα εμφανίζουν συμπτωματολογία (βήχας, απόχρεμψη, δύσποια) που είναι συμβατή με τις βλάβες της υφιστάμενης - κατά κανόνα - χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας. Πιθανές μικρές μεταβολές δεν μπορούν να τις αναγνωρίσουν ή τις αγνοούν με τη συμβολή του ψυχολογικού μηχανισμού της άρνησης. Με τον ίδιο ψυχολογικό μηχανισμό αγνοούν συχνότατα και τα αιμόφυρτα πτύελα, ακριβώς γιατί φοβούνται τη διάγνωση που πιθανώς να ακολουθήσει.
Ανάλογες ενοχές εμφανίζουν άτομα με καρκίνους του εντέρου, νόσημα για το οποίο υπάρχει ίσως πρωτογενής, κυρίως όμως δευτερογενής πρόληψη. Και στην περίπτωση αυτή ορισμένα χαρακτηριστικά συμπτώματα όπως λ.χ. η πρόσμιξη αίματος στα κόπρανα, οι εναλλαγές των κενώσεων κλπ δεν αξιολογούνται. Αυτό συμβαίνει όχι επειδή δεν αναγνωρίζουν την παθολογική εκδήλωση αλλά, μάλλον, γιατί την αναγνωρίζουν.
Άνδρες της μέσης και της μεγαλύτερης ηλικίας υπόκεινται, όπως είναι γνωστό, σε αυξημένο κίνδυνο του καρκίνου του προστάτη. Παρότι αυτό είναι κοινή γνώση και θα έπρεπε να υπάρχει αυξημένη ετοιμότητα για αξιολόγηση των συμπτωμάτων και για εξέταση από τον γιατρό, τα συμπτώματα συχνά αγνοούνται.
Ο λόγος της αγνόησης είναι ότι ο φόβος της αναγνώρισης, στα συγκεκριμένα συμπτώματα, της ανεπιθύμητης διάγνωσης, απωθεί τον ασθενή από την πραγματοποίηση των εξετάσεων. Αν η νόσος διαγνωσθεί σε πιο προχωρημένο στάδιο, οι ενοχές θα επιδεινώσουν την ποιότητα της ψυχικής ζωής των αρρώστων.
Ανάλογα συμβαίνουν και στον καρκίνο του μαστού. Μερικές φορές είναι ακατανόητο πώς μπορεί να φθάνουν σε τοπικά πολύ προχωρημένη νόσο με εξελκώσεις, διογκώσεις επιχώριων αδένων κλπ. νοήμονες γυναίκες, χωρίς να έχουν απευθυνθεί πιο γρήγορα στο γιατρό.
Ο φόβος της διάγνωσης αποτρέπει ορισμένες γυναίκες να προσφύγουν σε ιατρική βοήθεια. Υπεραπασχόληση, κακές ενδοοικογενειακές σχέσεις, κοινωνικά προβλήματα κ.α. είναι μεταξύ των δικαιολογιών που επικαλούνται οι ασθενείς, αδιάφορο αν αυτά είναι πραγματικά ή αν αυτές τα βιώνουν ως τέτοια. Η καθυστέρηση και η αλλαγή, πολύ συχνά, των θεραπευτικών δυνατοτήτων και προοπτικών, δημιουργούν πλέγμα ενοχών, στο οποίο μπορεί να συμβάλλουν και άλλοι παράγοντες.
Επειδή δε οι μαστοί είναι όργανα που σχετίζονται και με την ερωτική ζωή, οι ενοχές μπορεί να ανάγουν το νόσημα σε αποτέλεσμα «θεϊκής τιμωρίας». Το ίδιο μπορεί να συσχετίζονται με την παροχή θηλασμού στα βρέφη τους ή πολύ συχνότερα, με τη λήψη ορμονών (αντισυλληπτικών ή για κύηση ή για υποκατάσταση κλπ.) σε κάποια φάση της ζωής τους.
Ενοχές για ταλαιπωρία των συγγενών
Ένας άλλος παράγων που αποτελεί την αιτία ενοχών σε ασθένεια με καρκίνο είναι η αίσθηση της ταλαιπωρίας των συγγενών εξ αιτίας τους. Οι συγγενείς, τουλάχιστον στην ελληνική πραγματικότητα και με τις κρατούσες συνθήκες, είναι εκείνοι που κατά κανόνα θα φροντίσουν τις συναντήσεις με τους γιατρούς, θα τρέξουν κυνηγώντας τις απαντήσεις των εξετάσεων, θα συμπαρασταθούν στις θεραπείες, θα ασκήσουν δευτερεύον νοσηλευτικό έργο ξενυχτώντας δίπλα στον άρρωστό στους όχι και τόσο βολικούς νοσοκομειακούς μας χώρους.
Κι ακόμα οι συγγενείς, για να φροντίσουν όλα αυτά, συχνά θα παραμελήσουν τις επαγγελματικές τους υποχρεώσεις, τα άλλα μέλη της οικογένειας, τον εαυτό τους. Επίσης θα επιβαρυνθούν οικονομικά, είτε επειδή έχουν παραμελήσει τη δουλειά τους, είτε καλύπτοντας μέρος των δαπανών νοσηλείας ή και για άλλους λόγους.
Αυτά όλα δημιουργούν στους ασθενείς αίσθημα εξάρτησης. Βλέπουν ότι δεν μπορούν να αυτοδιαχειριστούν τις υποθέσεις τους, ενώ αισθάνονται ότι επιβαρύνουν συνολικά τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Αυτά τους προκαλούν αισθήματα ενοχής που μπορεί να οδηγήσουν σε αντιδραστική κατάθλιψη, κάποτε όμως και σε επιθετικότητα. Η τελευταία, εάν συμβεί, δημιουργεί στη συνέχεια πρόσθετες ενοχές σ’ έναν ανατροφοδοτούμενο φαύλο κύκλο.
Ενοχές για κληρονομική μετάδοση
Μια άλλη αιτία που δημιουργεί ενοχές σε ασθενείς με καρκίνο, αναφέρεται σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου το νόσημα έχει κάποιο κληρονομικό χαρακτήρα. Υπάρχουν λ.χ. εκτός από τις συνήθεις περιπτώσεις σποραδικού καρκίνου του μαστού και οι περιπτώσεις του λεγόμενου καρκίνου του μαστού κατά τις οποίες, λόγω γενετικού υποστρώματος, το νεόπλασμα εμφανίζεται σε διαδοχικές γενεές γυναικών, συχνά δε σε διαρκώς μικρότερη ηλικία.
Η ασθενής με καρκίνο του μαστού μητέρα φοβάται και αισθάνεται ενοχή για τη πιθανή εμφάνιση καρκίνου του μαστού και στην κόρη της ή και σε μεταγενέστερες γενεές, το ίδιο ισχύει και για γονείς-ασθενείς με καρκίνο από πολλαπλούς αδενωματώδεις πολύποδες του εντέρου ή άλλα ανάλογα κληρονομικά σύνδρομα.
Το ίδιο ισχύει και για ασθενείς με καρκίνο του παχέος εντέρου επί εδάφους συγγενούς-οικογενούς πολυποδίασης, καθώς και σε διάφορες άλλες περιπτώσεις κληρονομικών συνδρόμων που βεβαίως, δεν μπορούν να αναφερθούν εδώ. Στις περιπτώσεις αυτές, και σε άλλες συναφείς, αναφέρονται συχνά ενοχές.